İBRAHİM EKİNCİ
TÜİK’in 2016–2021 dönemini kapsayan Yabancı Kontrollü Girişim İstatistikleri, 2019 sonrası yabancı payında düşüş başladığını ve 2021’de, 2016 seviyelerine (yüzde 12,7) geri dönüldüğünü gösteriyor. Özeti, 2022–2023 verileri henüz açıklanmadığı için son güncel durum bilinmemekle birlikte 2016-2021 verileri kabaca doğrudan yatırımlar, döviz – kur bağlamında beliren sorunlarla örtüşüyor. Sektör sektör bakıldığında 2016 yılına göre büyük gerileme gösteren sektörler olduğu gibi yabancı kontrolü artan sektörler de var. Yabancı kontrol oranı yüzde 4-5’in üzerinde olan, bu anlamda kayda değer oranda yabancı kontrolü olan sektörlerde durum şu:
– Sinema, video, TV programcılığında yabancılar neredeyse çıkmış. 2016–2012 arasında kontrol payları yüzde 17,4’ten (yüzde 64,67 gerileme ile) yüzde 6,1’e düşmüş. Programcılık ve yayıncılık faaliyetlerinde de benzer bir yabancı çıkışı veya pay azalışı yaşanmış. Bu sektördeki kontrol oranı yüzde 19,7’den yüzde 9’a gerilemiş.
– Turkcell hisseleri ile TT’deki yabancı payının devlete dönmesi, telekomünikasyon sektöründe yüzde 58,1 olan yabancı kontrol oranını yüzde 21,6’ya çekmiş. – Kiralama ve leasing faaliyetlerinde söz konusu 5 yıl içinde yabancı kontrol oranı yüzde 21’den 10,1’e düşmüş.
– Yabancı kontrol payında yüzde 10’un üzerinde düşüş olan diğer sektörler ve düşüş oranları şöyle: Reklamcılık ve piyasa araştırması (-11,28), Sigorta, reasürans ve emeklilik fonları (-13,27) Büro yönetimi, büro destek ve iş destek faaliyetleri (-13,35), Diğer ulaşım araçlarının imalatı (-16,35) Metal cevherleri madenciliği (-18,83), Toptan ticaret (-18,97), Kağıt ve kağıt ürünlerinin imalatı (-19,95), Elektrikli teçhizat imalatı (-20,45), Madenciliği destekleyici hizmet faaliyetleri (-24,38), Bilgisayar programlama, danışmanlık ve ilgili faaliyetler (-28,18), Bina dışı yapıların inşaatı (-28,85), Gayrimenkul faaliyetleri (-35,03), Bilimsel araştırma ve geliştirme faaliyetleri (-35,86), Kiralama ve leasing faaliyetleri (-51,99). Türkiye ekonomisi için önemli sektörlerin başında gelen otomotiv ve diğer ulaşım araçları imalatında yabancı kontrol oranı da düşmüş.
Yabancı, lojistik ve turizmde ilerledi
Yabancı kontrolünün dikkat çekici oranlarda arttığı sektörler de var. 2016-2021 arasında su yolu taşımacılığında yabancı kontrolü yüzde 4,6’dan yüzde 14’e yükselmiş. Yine taşımacılık amaçlı depolama hizmetlerinde de yabancı kontrolünde payları yükselmiş. Başta Aras Kargo’nun yabancıya satışı olmak üzere yabancı girişimlerin artmasıyla posta kurye faaliyetlerinde 2016’da yüzde 17,7 düzeyinde olan yabancı kontrol oranı yüzde 39,1’e çıkmış. Bilgisayar imalatında yabancı payı ikiye katlanmış. Seyahat acenteleri, tur operatörleri ve rezervasyon faaliyetlerinde yabancı kontrol oranı yüzde 12,9’dan 22,7’ye yükselmiş. Yine turizm bağlantılı sektörlerden yiyecek ve içecek hizmet faaliyetlerinde yabancı kontrol oranı yüzde 5,5’ten yüzde 7,1’e yükselmiş.
– 2021 itibariyle yabancı kontrol oranı en yüksek sektörler: Tütün ürünleri (%91,8), sigorta (%46,2) motorlu kara taşıtı (42,3), posta ve kurye faaliyetleri (%39,1) ile madenciliği destekleyici hizmet faaliyetleri (%34,3) ve finansal hizmetler (%32,3) ile içecek imalatı (%30,8).
– TÜİK’in gizlilik nedeniyle verilerini açıklamadığı sektörler hariç tutulduğunda, yabancı kontrolünün hiç olmadığı ya da en düşük olduğu sektörler ise şöyle: Veterinerlik (yok), hukuk / muhasebe (%0,2), eğitim (%0,8), deri ve deri ürün imalatı (%1,3) ile havayolu taşımacılığı (%1,3)
TÜİK BAZI VERİLERİ GİZLEDİ
TÜİK, daha önce açıkladığı halde bazı sektörler için 2021 verilerini gizlilik gerekçesiyle vermedi. Örneğin ham petrol ve doğalgaz çıkarımında yabancı kontrol oranı 2016’da %28 düzeyinde gözüküyor. İzleyen birkaç yıl verisi de var ama 2020 – 2021 verisi gizlenmiş. Temel eczacılık ürünleri ve eczacılığa ilişkin malzemelerin imalatı sektöründe 2016’da yabancı kontrol oranı yüzde 43.2 gibi yüksek bir oranda gözüküyor. İzleyen 3 yılın verisi de verilmiş ama 2021 verisi gizlenmiş. Bilgi hizmet faaliyetlerinde de benzer bir durum var. 2016 oranı %23,8, izleyen yıllarda gerileme olmakla birlikte yabancı kontrol oranı hala yüksek ama 2021 verisi gizlendiği için son durum görülemiyor. Kanalizasyon hizmetlerinde yabancı kontrol oranı 2017 yılında %17,7 düzeyinde gözüküyor. 2018’den sonra ise verileri gizlenmiş. Yayımcılık faaliyetlerinde yabancı kontrolü 2020 yılında olağanüstü bir artışla (%4’ten) yüzde 36,3 düzeyinde gözüküyor. 2021 verisi gizlenmiş.
Yine atığın toplanması, ıslahı sektöründe de 2020’de yüzde 13,1 düzeyinde gözüken yabancı kontrol rakamı 2021’de gizlenmiş. TÜİK verilerin gizlenme gerekçesi olarak sektörde girişim sayısının üçten az olması veya girişim sayısı fazla olsa bile bir ya da iki girişimcinin hâkim durumda olması nedeniyle girişimlere ait bilgilerin elde edilebilecek olmasını gösteriyor.
