Kazakistan açık ekonomiye geçiyor

Petrol ve doğalgaz yanında, nadir madenler zengini Kazakistan bundan bir yıl önce 2-11 Ocak 2022 tarihleri arasında ciddi sosyal sorunla karşılaştı. Doğalgaz fiyatlarındaki artışı protestoyla başlayan olaylar, eski başkent Almatı’da ayaklanmaya dönüştü. Kazakistan Başsavcılığı’na göre barışçıl taleplerle başlayan gösteriler, aralarında suç örgütleri, güvenlik görevlileri ve dış güçlerin de bulunduğu kesimlerce darbe girişimine dönüştürüldü. Cumhurbaşkanı Kolektif Güvenlik Örgütü güçlerini ülkeye davet etti ve kritik bölgeleri koruma görevi, çoğunluğu Rus olan örgüt askerlerine verildi. Nihayetinde ayaklanma bastırıldı ama Kazakistan’da derin bir travmaya yol açtı.

Benzer olayların yaşandığı ülkeler, sorunu “daha katı yönetimle özgürlükleri daraltarak” çözmeyi tercih ederken Kazakistan Orta Asya ve dünya için yeni bir öykü yazmaya hazırlandığını ilan etti. Yeni öykü, demokratikleşme, açık ekonomi, küresel demokratik standartlara tam uyumu içeren, siyasi, hukuki ve ekonomik bir atılım programı. Bunun ilk örneği de ‘Ocak olayları’nın soruşturma ve dava sürecinde yaşanıyor. Başsavcılık darbe girişimi suçlarının yanında gözaltı ve tutuklulara yönelik kötü muameleleri de inceliyor. Savcılığın her türlü soruya açık şekilde uluslararası medyayla basın toplantısı yapması bile başlı başına önemli.

Kazakistan Hükümeti, aralarında Türkiye’den EKONOMİ gazetesinin bulunduğu farklı ülkelerden gazetecileri, başkent Astana ile darbe girişiminin yaşandığı Almatı’da üst düzey yöneticilerle buluşturdu. Basın mensupları, Dışişleri Bakan Yardımcısı Roman Vassilenko, Başsavcılık, İçişleri Bakanlığı, İnsan Hakları Komisyonu, Stratejik Planlama ve Reform Ajansı ile Cumhurbaşkanı himayesindeki Stratejik Çalışmalar Enstitüsü yetkilileriyle bir araya geldi.

Kazakistan aslında reform programının büyük kısmını hayata geçirmiş. Toplantılarda çoğunlukla planlananlar değil, yürürlüğe giren reformlar ve bu reformlardan beklentiler aktarıldı. Olaylardan kısa bir süre sonra Haziran 2022’de Anayasa değişiklikleri referandumla kabul edildi. Kasım 2022’de yeni Anayasa gereği 1 kez 7 yıllığına görev yapacak Kasım Cömert Tokayev’in kazandığı Cumhurbaşkanlığı seçimi gerçekleştirildi. Yine Anayasa gereği Tokayev’in herhangi bir parti ile ilişkisi kalmadı.

Yeni ve daha demokratik yapı içinde yürütmeye karşı güçlendirilen parlamento seçimleri yapılacak. Böylece Kazakistan, Ortadoğu ve Orta Asya’da çok az ülkeye nasip olan demokratik seçimle iktidarın el değiştirdiği bir ülke haline gelecek. Bu parlamentonun görevini yaparken göstereceği performans daha katılımcı demokrasi hedefleyen reformların başarısının ölçütlerinden biri olabilir.

Reformların önemli bir ayağını da ekonomi alanında atılan adımlar oluşturuyor. Öncelikle açık ekonomi modelini benimseyen ülkede şirketlere hukuki güvenceden liberal finansal kurumlara kadar bir dizi reform hayata geçirilmiş.

Hükümet, tekel ve oligopol yapıyı kırmak ve ekonomiyi çeşitlendirmek hedefli adımlar atıyor. Ana amaç, “herkes için adil bir ekonomi” olarak çizilmiş. Kendi kendine yeter bir orta sınıf, adil gelir dağılımı, iyi işler yaratma yönünde adımlar atılıyor. İş yapmaya yönelik 7 bin ayrı madde gözden geçirildi ve iyileştirildi. Şirket mali denetimlerinde risk esaslı otomasyon sistemine geçiliyor. Köy ve küçük kasabalarda KOBİ gelişimi için mikro kredi uygulaması başlatıldı.

Devletin ekonomideki payı 2025’e kadar yüzde 14’e kadar düşürülecek. Bunun için hızlı bir özelleştirme planlanıyor. Toplamda 171 tesis özelleştirilecek ancak sosyal açıdan önemli bölgesel su, elektrik, ısıtma gibi tesisler özelleştirme dışında bırakıldı. Kazakistan’da oluşturulan bir komisyon 1,36 milyar dolar kaynağın yurt dışına kaçırıldığını tespit etti ve bunları geri almaya çalışıyor. Ülkede KOBİ’lerin gelişmesi sağlanacak ve 2025’e kadar bu şirketlerde 4,7 milyon istihdam hedefleniyor. Şeff af ve izlenebilir, kabul edilebilir bir vergi reformu da bu yıl içinde hayata geçirilecek. 18 yaş altı genç ve çocukların eğitimi ve gelişimi için yeni bir fon kurulacak.

En büyük değişiklik ise ülkenin temel yaklaşımında görülüyor. Stratejik Planlama Ajansı Başkanı Aset Irgaliyev “Bizim gibi bir ülkenin hızlı gelişmesi, açık ekonomi olmasına bağlı. Sadece Rusya ve Çin ile değil herkese açığız. Orta koridor gelişme için çok önemli. Yabancı sermaye için iyi bir ülkeyiz” diyor. Irgaliyev, “herkes için adil bir geçiş” için siyasi ve ekonomik reformların el ele yürütülmesi gerektiğini vurguluyor. Çin-Avrupa arasında (Türkiye’den de geçen) Orta Koridor demiryoluna büyük bir önem verdiklerini vurguluyor. Buna karşılık bu yapının iyi işlemesi için ciddi bir koordinasyon ihtiyacının da farkında. Henüz bu koordinasyonun nasıl sağlanacağına dair bir öneri geliştirilmemiş ancak “kapasitenin artışı için her ülke sorumluluk almalı” görüşünde.

Cumhurbaşkanı partisiz olacak: Anayasa’ya göre artık Cumhurbaşkanı partisiyle ilişkisini kesmek zorunda. Cumhurbaşkanının yetkileri daha az, parlamento daha güçlü olacak. Bu yönüyle Kazakistan sistemini “yarı başkanlık” olarak adlandırmak mümkün.

Yolsuzlukların önü denetimle kesilecek: Cumhurbaşkanının akrabalarına üst düzey politik görev ve kamu şirketlerinde yöneticilik verilemeyecek. Ayrıca Hükümet yılda iki kez meclise bütçe gelişmelerine yönelik rapor sunacak.

Valiler seçimle gelecek: Sadece Cumhurbaşkanı değil, vali ve belediye başkanları da seçimle işbaşına gelecek ve partisiz olacak.

Dezavantajlı gruplara kontenjan: Parlamentonun üst kanadı Senato ve esas yasama organı Meclis üyeleri nispi karma sistemle seçilecek ancak dezavantajlı gruplar, gençler ve kadınlara yüzde 30 kontenjan ayrılacak. Seçimler uluslararası gözlemcilere açık gerçekleştirilecek. 18 Mart’taki seçimler için 7 parti kaydolmuş durumda.

Seçim barajı yüzde 5’e düşürüldü: Siyasi parti kurmak için gerekli imza sayısı 5 bine düşürüldü. Milletvekilliği için başvurular devam ediyor. Baraj ise yüzde 5. Propaganda ve siyasal örgütlenme artık daha özgür.

AYM’ye bireysel başvuru: Anayasa Mahkemesi güçlendi ve bireysel doğrudan başvuru hakkı tanındı. İdam cezası zaten daha önce kaldırılmıştı.

Kazakistan Dışişleri Bakan Yardımcısı Roman Vassilenko, yeni konteyner merkezlerinden yollara, yeni iş imkânları ve siyasi-ekonomik reformlara kadar attıkları adımlarla Doğu-Batı ve Kuzey-Güney koridorunda bütün ülkelerle çalışmayı hedeflediklerini söyledi. Gazetecilerle ilk toplantıyı gerçekleştiren Vassilenko konuşmasında, sadece uluslararası ilişkiler değil, ülkenin yeni yaklaşımına da önemli yer ayırdı. Ürettikleri gazı batıya ulaştıramadıklarını ancak bunun için istekli olduklarını belirten Vassilenko, Azerbaycan ve Türkiye ile yakın çalıştıklarını söyledi. Vassilenko’nun esas çağrısı ise Avrupa’nın bu bölgeye daha fazla ilgi göstermesini beklemek yönünde. Dışişleri Bakan Yardımcısı Roman Vassilenko, yüksek demokratik standartlar, hukuk üstünlüğüne bağlı bir sistem amaçladıklarını, herkesle çalışmaya hazır olduklarını, reformlara da bağlı kalacaklarını vurguluyor.

Trajik Ocak olaylarının en önemli bölümünün geçtiği Almatı’da saldırıya uğrayan yerler kadar “Digital Almaty” teknoloji fuarı da göstermek istedikleri yerler arasındaydı. Digital Almaty’da Kazakistan’ın sayısallaşma talep ve beklentileri, hedefleri net olarak konu edildi. Robot teknolojilerden start-up ekosistemine, sanayi 4.0’dan kamu hizmet otomasyonuna kadar geniş bir yelpazede Kazaklar “sayısallaşma ve sayısal dönüşümün” öneminin farkında ve bu alanda her türlü gelişime açıklar. Türkiye’nin yer almadığı Digital Almaty’da komşu ülkelerin stantları dikkat çekti. Diğer yandan startup destek programıyla Google, telekomünikasyon ve robotik şirketleriyle Güney Kore ve Çin oradaydı. Proje geliştirip batılı büyük şirketlere satmayı iş modeli olarak benimsemiş “Türk teknoloji şirketleri için” dünyanın bu tarafında büyük fırsat var. Öte yandan Türk müteahhitlerin geçmişte önemli projelere imza attığı Kazakistan bugün altyapı dışında inşaatla pek ilgilenmiyor görünüyor.

Denize çıkışı olmayan Dünyanın en büyük kara ülkesi zor bir coğrafyada bulunuyor. Bu zorluk sadece iklim değil, Çin ve Rusya gibi iki büyük komşunun yer aldığı çeşitli sorunların çıkma ihtimali bulunan bir bölgede yer alması. Kazakistan ve Rusya Sovyet döneminden bu yana oldukça yakın ilişkiler içinde. Ülkede ciddi sayıda Rus nüfus var. Rusya’nın Ukrayna’ya açtığı savaş bu nedenle çok dikkatle izleniyor. Kazakistan onurlu ve demokratik bir ülke, katılımcı ve mutlu bir halk ile var olmaya çalışacak gibi görünüyor. Kazakistan için bugünlerde en büyük risk ya da düşman yolsuzluk ve kaynakların dağılımındaki adaletsizlik olarak görüyor.