Madencilik sektörü çağlar boyunca ülkelerin sosyo-ekonomik kalkınma ve gelişmesinde aktif rol oynuyor. Başta ABD dahil olmak üzere bugün gelişmiş ülkeler, gelişmişliklerini madenlere borçlu. Madencilik sektörü, sanayi kuruluşlarının doğal hammadde ihtiyaçlarını karşılıyor. Dünyada üretimi yapılan yaklaşık 90 çeşit madenin, 70'i Türkiye’de bulunuyor. Üretilen maden çeşitliliği açısından dünyada 7’nci sırada yer alıyoruz. Bor, soda külü, alçı taşı ve kromda ise ilk 5 ülkeden biriyiz. Bu durum Türkiye madencilik sektörünü uluslararası arenada da çok önemli bir merkez haline getiriyor. 2023 itibarıyla sektörün toplam ekonomik büyüklüğü 270 milyar liraya ulaştı.
Geçen yıl madencilik sektörü, 5 milyar 748 milyon dolar ihracat gerçekleştirirken, bu yıl hedef 6 milyar doları aşmak. Madenin toplam ihracatın içindeki payı yüzde 2,25 olmasına rağmen, toplam ihracata yüzde 67 paya sahip olan demir-çelik, çimento, mücevher, otomotiv, savunma sanayi gibi 11 temel sektöre hammadde girdisi sağlıyor. Türkiye Madenciler Derneği’nin verdiği bilgiye göre Türkiye’nin 3,5 trilyon dolarlık yer altı maden potansiyeli bulunuyor. Ancak hala istenen seviyede yer altı zenginliğimizi ekonomiye kazandırdığımız söylenemez.
GSYH’deki payı artacak
Türkiye’de GSYH’deki payı yüzde 1,1 civarında olan madencilik sektörü, gelişmiş ülkelerdeki yüzde 5-8 oranıyla kıyaslandığında katma değer yaratma bakımından çok düşük olduğu görülüyor. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Alparslan Bayraktar da aralık ayının ilk haftası düzenlenen Türkiye Maden Zirvesi’nde yaptığı konuşmada “Son 22 yılda madenciliğimizin Gayri Safi Yurt İçi Hasıla içindeki payını binde 6’lardan yüzde 1,4’e kadar çıkardık ama bu rakam Türkiye için az. Nihai hedefimiz bunu yüzde 5’lere yükseltmek” diyerek madenciliğe ağırlık verileceğine dikkat çekti.
2025’te 15 bin km taranacak
Türkiye’de son yıllarda yer altı kaynaklarının değerlendirilmesine yönelik önemli çalışmalara imza atılıyor. 2025 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı’ndan derlenen bilgilere göre, Türkiye’de, madencilik sektöründe dışa bağımlılığın azaltılması ve sanayide ham madde ihtiyacının karşılanması amacıyla maden, enerji ham maddeleri ve jeotermal kaynak arama ve üretimine yönelik çalışmalar artırılacak.
Buna göre, madencilik sektöründe mevzuatın güncel ihtiyaçlar çerçevesinde yenilenmesi, yatırım ortamının iyileştirilmesi, madencilik ürünlerinin yurt içinde işlenerek katma değeri yüksek ara ve uç ürünlere dönüştürülmesi, enerji ve sanayi sektörlerinin ham madde ihtiyacını karşılamak üzere yurt içi ve yurt dışındaki arama faaliyetlerinin artırılması ve madencilik faaliyetlerinin diğer sektörlerle eş güdüm içinde planlanması sürdürülecek.
Türkiye’de, enerji ve sanayi sektörlerinin ham madde ihtiyacını karşılamak üzere 15 bin 250 kilometre havadan jeofizik araştırması, maden arama ve araştırmaları kapsamında 400 bin metre sondaj yapılacak. Ayrıca, arama ve araştırma faaliyetleri kapsamında 25 bin kilometrekare detay etüt yapılacak. Ülkeler ve ülke grupları tarafından belirlenen stratejik ve kritik ham maddeler ile nadir toprak elementlerinin aranması ve araştırılmasına yönelik projeler geliştirilecek.
OVP’de önemli başlıklar
Orta Vadeli Program (OVP) ile maden ve kritik minerallerin yerli kaynaklardan karşılanmasına yönelik çalışmalar hızlandırılarak, dışa bağımlılığın azaltılması hedefleniyor. 2025-2027 dönemini kapsayan OVP’ye göre cari işlemler açığının maden yatırımlarıyla iyileştirilmesi öngörülüyor. OVP’de Türkiye’nin cari açığında enerjiden sonra en önemli kalem olan madencilik sektörüne ilişkin maddeler “İthalat Bağımlılığının Azaltılması” başlığı altında ele alındı. Program kapsamında, üç yıllık dönemde, tüm tabii kaynak yönetimi sistemlerinin birbiriyle uyumlu hale gelmesi için bu faaliyetlerin tek bir merkezden yönetilmesine yönelik düzenlemeler hızlandırılacak.
Yeni yasa geliyor
Maden arama faaliyetleri mevzuatta kamu yararına faaliyet olarak tanımlanacak, madenlerin arama ve işletilmesinin türlerine, niteliklerine ve sürdürülebilirlik ilkelerine göre detaylı olarak ele alındığı yatırım güvencesini artıracak yeni bir temel düzenleme de hazırlanacak. Hazırlıkları süren yeni yasada, en temel konuların, maden sahalarının rehabilitasyonu, iş güvenliği ve ruhsat alındıktan sonraki izin süreçlerinin tek bir noktadan yürütülmesiyle ilgili alt yapı çalışmaları olduğu belirtiliyor.
Madenler hayatımızı kolaylaştırıyor
Günümüzde hayatımızın önemli bir parçası haline gelen telefon, bilgisayar gibi elektronik ürünleri bugün madencilik sayesinde kullanıyoruz. Bunun yanında çok daha uzun yıllardır günlük hayatımızın bir parçası olan birçok üründe maden bulmak mümkün. Madenler, hayatımızı kolaylaştırırken aynı zamanda sağlık dahil birçok alanda yaşama önemli katkılar sonuyor. Öyle ki tüm dünyanın tükettiği madenler dikkate alındığında çarpıcı veriler ortaya çıkıyor. Alıştığımız modern hayatın sürdürülmesi için her insan yıllık olarak 10 ton petrol dışı maden ürününe ihtiyaç duymakta. 79 yaşındaki bir insan yaşam süresi boyunca 1.500 ton kayaç, mineral ve metal kullanıyor. Bunlar arasında 160 kilogram kurşun, 6.320 kilogram mermer, 1000 kilogramın üzerinde alüminyum da var. Sayılan bu madencilik ürünlerinin büyük bir kısmı hayatımızın büyük bölümünü geçirdiğimiz ev ve iş yeri gibi kapalı alanların inşasında ve içerisindeki eşyaların üretiminde kullanılmakta. Yaşam alanlarımızda ortalama yaklaşık 1000 farklı mineral kullanılıyor.
■ Evimizin her odasında: Evimizin her odasında madenler kullanılarak yapılmış eşyalar bulunuyor. Mutfaktaki yemek takımları, beyaz eşyalar, banyodaki klozet, lavobo, ayna gibi her şey, yatak odasındaki yattığımız yataktan, dolaba tüm ürünler, oturma salonundaki televizyon, oyun konsolu, elektronik cihazlar, oturma grupları hemen hepsinde bir veya birkaç maden kullanılıyor.
■ Eletrikli otomobiller madenle çalışıyor: Madenler, elektrikli araçların önemli bir parçası ve çok önemli. Ve elektrikli araçların üretiminde kullanılan madenler (madencilik) daha da önemli. Şarj üretimi dahil elektrikli araçlarda kullanılan madenler şöyle: Krom (Cr), Kobalt (Co), Nikel (Ni), Fosfor (P), Lityum (Li), Demir (Fe), Brom (Br), Alüminyum (Al), Bakır (Cu), Altın (Au), Manganez-mangan (Mn).
■ Akıllı telefonlardaki madenler: Bir akıllı telefon, ortalama 60 elemandan oluşur. Bunlar içinde altın, nikel, silikon, potasyum ve alüminyum da vardır. 1980’lerdeki ilk mobil telefonlar, 20 kadar elementten yapılıyordu. Kullanılıp atılmış cep telefonlarından bu metaller çıkarılıp tekrar kullanılabiliyor.
■ Yeşil sahaların yıldızı da madenler: Futbol tüm dünyanın en çok ilgi gören takım sporlarının başında geliyor. Madenler de yeşil sahalardaki yerini alıyor. Futbol sahasındaki kale direklerinde, saha çizgilerine kadar yeşil sahalarda yerini alan madenler, futbolcuların bileklerini koruyan bilekliklerde, futbol topunun yapımında da kullanılıyor. Kale direklerinde kullanılan alüminyumdan ağlarda kullanılan kuvarsla birlikte futbol sahalarında çeşitli yerlerde, bor, kireç, kalsiyum florit, sülfür, kobalt, manganez, potasyum hidrat, tuz, antimon gibi birçok maden ve mineral kullanılıyr.
■ Ampulden, saate kadar kullanılan maden: Günümüzde yaygın olan akkor ampullerde bir metalik madenden yapılan filament bulunuyor. Ampulün ömrünü uzatmak için yüksek erime sıcaklığına sahip bir metal gerekiyor. Bir metalik maden olan tungsten, diğer adıyla volfram bu iş için biçilmiş kaftan. Bu maden, günümüzde aydınlatma araçlarının yanında yüksek teknoloji ürünlerinde, otomotiv ve uçak sanayinde, inşaat sektöründe de kullanılıyor. Saat, mücevher ve tükenmez kalem ucu, golf sopası, tenis raketi ve yanmaz giysi yapımında da bu madenden istifade ediliyor.
■ Sağlıkta kanser dahil önemli tanı ve tedavide kullanılıyor: Madenler ‘sağlıklı’ hayatın da bir parçası. Özellikle nadir elementler kanser tanı ve tedavisinde, MR görüntüleme cihazlarında kullanıyor. İtriyum, kanser hastalıklarıyla alakalı bölümlerin yakın iş birliğini gerektiren karmaşık ve multidisipliner bir prosedür olan itriyum mikrokürelerle tedavi yöntemi karaciğer kanseri hastalarında kullanılıyor. Gadolinyum, gadolinyum küçük tümörleri boyayarak MR görüntülemede beyin tümörlerini tespit etmek için kullanılan önemli bir nadir toprak metalidir. Nadir toprak elementlerinden birisi olan samaryum akciğer ve karaciğer metastasından sonra üçüncü sırada gelen kemik metastasının tedavisinde önemli rol oynuyor. Seryum oksit nanopartikülleri boyutu ve kimyasal özellikleri nedeniyle var olan tedavilerde kullanılan daha büyük boyutlu ve yan etkisi yüksek olan nanopartiküllerin kullanımına alternatif olarak değerlendirilmektedir. Neodimyum lazer teknolojisi cilt kanseri tedavisinde kullanılıyor. Gelişmiş sağlık hizmetlerinde altın kullanımına örnek olarak, kemoterapi ve radyoterapi gören kanser hastalarını tedavi etmek için altın nanopartikül teknolojisinin ortaya çıkması gösteriliyor.
■ İHA ve SİHA için şart: Yerli tank, yerli füze, milli harp uçağı, İHA ve SİHA, milli piyade tüfeği, obüsler vb. olması için demir, çelik, alüminyum, bakır, vb. şart. İHA ve SİHA’ları imal etmek için alüminyuma ihtiyacımız var. Savunma sanayisinin ham madde güvenliğini sağlamak için 250 bin tonluk bir yerli cevher üretimine ihtiyaç var. Ülkemizin üretimi ise 60-80 bin ton aralığında değişiyor.
■ Güneşi cebimize sığdırdık: Günümüzde ağırlığı günden güne artan yenilenebilir kaynaklara geçiyoruz. Bugün yüzlerce çeşit güneş enerji santralına (GES), güneş enerjisi ile kendi kendini şarj eden küçük cihazlara sahibiz. GES’leri oluşturan güneş panellerinin diğer adıyla fotovoltaik panellerin en kritik maddeleri ise silikon, bor ve gümüş. Solar silikondan oluşan paneller, güneş ışığını elektron enerjisine çevirerek daha sonra pillere aktarıyor ve elektrik akımı yaratıyor.
■ Sevgiliye armağan: Özellikle evlilik tekliflerinde tek taş pırlanta yüzüklerin kullanılması bir gelenek halini aldı. Kimse bundan mahrum kalmasın diye çok küçük karattaki elmaslar hayatımıza girdi. Üst tabakanın servet biriktirme araçları arasında da yer alan elmas, her ne kadar mücevher sektörü ile anılsa da esas itibarıyla bir madencilik ürünü.
■ Güzelliğin sırrı: Güzellik ve bakım sektöründe de madenler sıkça kullanılıyor. İşte bazıları şöyle:
- Deodorant: Alüminyum, zirkonyum.
- Metal parlaklığı veren kozmetik pigment: Demir
- Diş macunu: Flor, Kalsiyum, Alüminyum, Sodyum
- Fondötenler: Magnezyum
- Güneş koruyucu krem: Çinko
- Bronzlaştırıcı krem: Potasyum
- Traş makineleri: Bakır
Prestijli projelerde Türk mermeri kullanılıyor
Venedik’teki katedrallerde ve Hollanda’daki Lahey Uluslararası Ceza Mahkemesi’nde Marmara Adası mermeri kullanıldı. Vatikan’da ve ABD’deki Kongre Binası Capitol’de de Türk mermeri bulunuyor. Beyaz Saray’da ise Elazığ vişnesi adıyla bilinen eşsiz bir Türk mermeri çeşidi var. Las Vegas, Miami, New York, Los Angeles’taki birçok otelde Türk doğal taşları kullanıldı.
Eski İMİB Yönetim Kurulu Üyesi Mustafa Selçuk Çevik’in bir demecinde aktardığına göre; Las Vegas’ta Wynn Hotel, Encore Hotel, Los Angeles’ta The Ritz-Carlton bunlardan en bilinenleri. Florida’daki Biscayne Körfezi’nde yer alan Star Island’daki dünya yıldızlarının konutlarında Türk mermerinin kullanılmış. Sylvester Stallone, Shaquille O’neal, Celine Dion, Enrique Iglesias, Gloria Estefan, Tom Brady gibi dünyaca ünlü yıldızların evinde de Türk mermeri bulunuyor.
